حبیب سماعی | پدر سنتور معاصر ایران

سنتور یکی از سازهای اصیل ایرانی است که در موسیقی سنتی ما نقش پررنگی دارد. اگر دوست دارید از تاریخچه سنتور بدانید، بی‌شک باید «حبیب سماعی» را بشناسید. لقب او، پدر سنتور معاصر ایران است؛ شاید بپرسید چرا؟
در پاسخ باید گفت حبیب سماعی، تنها نوازنده سنتور در زمان خودش بود. نقش او در ترویج سنتور آن‌قدر زیاد بود که پس از مرگش، این ساز مدتی با رکود مواجه شد! بعدها نیز یکی از شاگردانش یعنی ابوالحسن صبا، موفق شد این ساز را دوباره ترویج دهد. اگر می‌خواهید حبیب سماعی، این نوازنده مهم سنتور را بشناسید، با ما همراه باشید. در وبلاگ آموزشگاه موسیقی الهام، می‌توانید بیوگرافی سایر بزرگان موسیقی سنتی را نیز بخوانید.

کودکی حبیب سماعی

حبیب سماعی، فرزند «حبیب سماع حضور» بود. حبیب سماع حضور نیز یکی از نوازنده‌های معروف سنتور و تنبک در زمان قاجار محسوب می‌شد. این پدر هنرمند از چهار سالگی به فرزندش موسیقی را آموزش داد. آموزش زودهنگام باعث شد زمانی که حبیب سماعی فقط ۱۰ سال داشت، به خاطر سنتور نواختنش مورد تحسین استادان بزرگی مثل نایب اسدالله و آقا حسینقلی قرار بگیرد. او تحصیلاتش را نیز در مدرسه موزیک سالار معزز گذراند.

جوانی سماعی

حبیب سماعی، بسیار به ارتش علاقه‌مند بود. در همان اوایل جوانی به ارتش ملحق شد و تا آخرین لحظه زندگی خود به ارتش خدمت کرد. علاوه ‌بر این با مشورت ابوالحسن صبا، آموزش سنتور را نیز شروع کرد. او شاگردان معروف زیادی داشت؛ اما گفته می‌شود روش تدریس او بسیار خاص بود.
تدریس حبیب سماعی هیچ ترتیب و اصول خاصی نداشت؛ بلکه او هر روز به طور پراکنده مبحثی از موسیقی را برای شاگردانش مطرح می‌کرد. حبیب سماعی از اغلب شاگردانش نیز ناراضی بود؛ زیرا فکر می‌کرد افراد کمی حوصله به خرج می‌دهند و باقی افراد فقط هوس سنتور دارند. او فقط چند نفر از شاگردانش از جمله قباد ظفر، مرتضی عبدالرسولی و نورعلی برومند را قبول داشت.
تدریس تنها فعالیت حبیب سماعی در دوران جوانی‌اش نبود. او زمانی که مرکز پخش فرستنده تهران به تازگی افتتاح شده بود، جزو اولین افرادی بود که در رادیو ساز نواخت. سماعی پس از سنتورنوازی در رادیو، بین عموم مردم شهرت و محبوبیت زیادی یافت. مدتی بعد به او پیشنهاد کردند از افسری ارتش استعفا دهد و به وزارت فرهنگ یا سِمتِ هنرآموزِ سنتور ملحق شود. حبیب سماعی ابتدا این پیشنهاد را قبول کرد؛ اما مدتی بعد به علت علاقه شدیدش به ارتش، از مقام‌های هنری کناره‌گیری کرد و به ارتش بازگشت.

سبک خاص سنتورنوازی

یکی از چیزهایی که باعث شد نام حبیب سماعی در موسیقی سنتی ایرانی جاودانه شود، سبک خاص او در سنتور‌نوازی‌ بود. در اینجا چند تا از ویژگی‌های منحصر به فرد او در نوازندگی را بیان می‌کنیم.

زمانی که حبیب سماعی سنتورنوازی می‌کرد، موسیقی ایرانی کمی به سمت تجددگرایی و غربی شدن رفته بود. حبیب از مخالفان سرسخت این غربی‌گرایی بود. برای مثال در آن دوران اکثر آثار بر اساس گام ساخته می‌شدند؛ اما حبیب همچنان از دانگ استفاده کرد. علاوه بر این برای انتخاب وزن نیز ادوار ایقاعی قدیم را به کار می‌برد.
مضراب‌های حبیب سماعی، با مضراب‌های سایر سنتورنوازان فرق داشتند. مضراب‌های او چوبی و بدون پوشش بودند؛ در حالی که سایر نوازندگان مضراب را با پارچه، نمد یا چرم می‌پوشاندند. هدف حبیب از این کار، حفظ اصالت و درخشندگی صدای سنتور بود.
سماعی در موسیقی‌اش از تزئین بسیار استفاده می‌کرد. این تزئین‌ها بسیار ماهرانه و ظریف بودند؛ به طوری که به سختی می‌شد آن‌ها را ثبت کرد.
حبیب علاوه‌بر توانایی بالا در زمینه نوازندگی، در زمینه حرکات نمایشی و جذب مخاطب نیز بسیار ماهر بود. گفته می‌شود هیچ تماشاچی نمی‌توانست تا پایان اجرا چشم از او بردارد.

ردیف‌های حبیب سماعی

سماعی برای یکی از شاگردانش به نام مرتضی عبدالرسولی، یک دست‌نوشته به جا گذاشت. او در این دست نوشته، یک تقسیم‌بندی ۱۲ گانه از ردیف‌ها ارائه کرده بود که در ادامه می‌توانید آن را ببینید.

۱ـ دستگاه شور
۲ـ دستگاه سوز و گداز
۳ـ دستگاه طرز تجنیس
۴ـ دستگاه بیوتات
۵ـ دستگاه رُهاب
۶ـ دستگاه دوگاه
۷ـ دستگاه سه‌گاه
۸ـ دستگاه چهارگاه
۹ـ دستگاه همایون
۱۰ـ دستگاه ماهور
۱۱ـ دستگاه نوا
۱۲ـ دستگاه راسته پنجگاه

یکی از شاگردانش به نام طلیعه کامران این ۱۲ ردیف را در یک کتاب به نام «بخش‌هایی از ردیف حبیب سماعی به روایت طلیعه کامران» جمع‌آوری و منتشر کرد. بعدها ابوالحسن صبا نیز که دوست و شاگرد سماعی بود، با الهام از همین ضرب‌ها، آوازها و گوشه‌های سماعی، ردیف سنتور صبا را ساخت. امروزه نیز اغلب اساتید از ردیف سنتور صبا برای آموزش استفاده می‌کنند.

دوران ناخوش زندگی و مرگ

متاسفانه حبیب سماعی در زندگی شخصی، تلخی‌های زیادی را تجربه ‌کرد. گفته می‌شود او در آن زمان عاشق یک خواننده و نوازنده سه تار معروف، به نام بتول رضایی یا پراونه بود. پروانه به خاطر بیماری سل فوت کرد و این غم عشق، بر نواخته‌های سماعی تاثیر گذاشت.
سماعی یک ازدواج دوم نیز داشت؛ اما متاسفانه کودک خردسالش از این ازدواج فوت کرد. همه این اتفاقات باعث شدند او وضعیت روحی وخیمی پیدا کند و از نظر جسمی نیز ضعیف شود. حبیب مبتلا به ذات‌الریه شد و پزشک در توصیف وضعیت جسمانی‌اش گفت:
سماعی یک عضو سالم در بدن ندارد و تا آن جا که ممکن بوده در حق خود دشمنی کرده ‌است.
سرانجام پدر سنتور معاصر ایران، در ۲۰ تیر ۱۳۲۵، زمانی که فقط ۴۱ سال داشت از دنیا رفت.