آشنایی با ساز نی بسیار ساده‌ست. لطیف‌ترین صدای سازهای ارکستر موسیقی سنتی ایرانی بی‌شک متعلق به ساز نی است. این ساز ساختمان بسیار ساده‌ای دارد. در واقع این ساز چیزی به جز ساقه‌ی خشکیده‌ی گیاه نی نمی‌باشد که به قطرهای متفاوت (از ۱.۵ تا ۳ سانتی‌متر) و طول‌های مختلف (از طول‌های ۳۰ تا ۷۰ سانتی‌متر) ساخته می‌شود.
این ساز از انواع سازهای بی‌زبانه است که سراسر طول آن از هفت بند و شش گره تشکیل شده است. بر روی لوله‌ی نی، پنج سوراخ در طرف جلو و یک سوراخ در قسمت عقب قرار گرفته است. لبه‌ی لوله‌ی این ساز در قسمت دهانی و گاهی هم انتهای آن را با روکش برنجی کوتاهی می‌پوشانند.
این روکش برنجی آنقدر نازک است که می‌تواند در لای دندان‌های جلویی قرار بگیرد. این ساز را نمی‌توان کوک کرد زیرا مانند سازهای دیگر دارای وسیله‌ای برای کوک گردید نمی‌باشد. بنابراین، نی نقش ساز کوک دهنده‌ای را ایفا می‌کند، یعنی سازهای دیگر با آن منطبق می‌گردند.
نی – مانند ابوا در ارکستر سمفونی – معمولاً در نقش تک‌نواز ظاهر می‌شود. وسعت صدای نی حدود دو اکتاو و نیم است ولی برای ایجاد صوت در اکتاو بالاتر، احتیاج به فشار دو برابر هوا می‌باشد تا صدای نی یک اکتاو زیرتر تولید گردد.باید دانست که هر نی فاقد یکی دو صدا است، به عبارتی میدان صدا یا کوک در انواع مختلف آن متفاوت است.
تاریخچه ساز نی
ساز نی کهن‌ترین و قدیمی ترین آلت موسیقی ساخت دست بشر است. نتیجه کاوش‌های به عمل آمده در این زمینه، تاریخ استفاده از گیاه نی را برای ساختن سازهای بادی در ارتفاعات امریکای جنوبی(در کشور پرو) به ده هزار سال قبل باز می‌گرداند. در ایران نیز نقاشان ایرانی در مینیاتورهای خود از هزاران سال قبل تصویر «نایی» را در جلسات سماع همراه با دف به تصویر کشیده‌اند. در ادبیات فارسی نیز نوازنده نی و نایی مورد توجه اکثر شعرای کلاسیک ایران بوده و در اشعار آنها دارای منزلت خاصی می باشد. نزدیکی تاثیر صدای نی به صدای انسان و کیفیات صوتی این ساز، آن را به صورت نمادی از روح بشر معرفی کرده است.
چنانچه در پنج هزار سال قبل در مصر، نی را به همراه جسد نوازنده آن به خاک می سپردند! با این باور که روح نوازنده در ساز او باقی می ماند. نی در موسیقی دراویش ترکیه در استانبول و قونیه دارای اهمیت ویژه‌ای است و صدای نی همواره در مراسم ذکر در تکیه‌ها به گوش می‌رسد.
گیاه نی نسبت به شرایط اقلیمی و خاک نقاط مختلف کره زمین دارای تنوع بسیاری است و به صور مختلف برای ساختن سازهای بادی مورد استفاده بشر قرار گرفته است. اما بطور کلی هر ساز بادی از دو قسمت اصلی تشکیل شده یکی مولد صدا و دیگری لوله تشدید یا رزنانس.
تفاوت در شکل لوله تشدید انواع نی ها خیلی کم می باشد در صورتی که مولد و نحوه تولید صدا در فرهنگهای مختلف دارای انواع گوناگونی است.
