ساز زایلوفون

یکی از سازهایی که معمولا برای شروع آموزش موسیقی کودک مورد استفاده قرار می گیرد، ساز زایلوفون می باشد.به همین علت در ادامه این مطلب از وبلاگ آموزشگاه موسیقی الهام قصد داریم تا شما را با این ساز به طور کامل آشنا نماییم.

ساز زایلوفون

زیلوفون یا زایلوفون (Xylophone) سازی موسیقایی است از خانواده سازهای کوبه ای و احتمالاً با ریشهٔ  اندونزیایی است . زایلوفون (xylophone) از دو کلمه یونانی زایلون (xylon) و فون (phone) به ترتیب به معنای چوب و صدا گرفته شده است و به معنای «آوای چوب» است.

این نام از قرن نوزدهم برای این ساز استفاده شده است.زایلوفون بسیار مشابه سنتور بوده و از خواص مشترکی با سنتور استفاده میکند.

امروزه این ساز جدا از سنتور استفاده میشود زایلوفون بر خلاف سنتور کلا از چوب و نی ساخته میشود و از نی بجای سیم که وسیله ی صدا دهی آن است استفاده میشود.

از نظر تکنیکی هر سازی که یک ردیف تیغه چوبی در طول‌های مختلف داشته باشد که این چوب‌ها بر اساس زیر و بمی (نواک) مرتب شده باشند و با مالت نواخته شوند یک زایلوفون است.

امروزه استفاده از کلمه زایلوفون محدودتر شده و به زایلوفون ارکستر اروپایی و آمریکایی که در آنها تیغه‌ها در دو ردیف همانند کلاویه‌های پیانو مرتب شده‌اند، اطلاق می‌شود.

اولین ساز مضرابی در ارکستر

زایلوفون در گروه ساز های ضربی، اولین ساز مضرابی بود که جایگاهی دائمی در ارکستر پیدا کرد.

این ساز از تعدادی تیغه های چوبی با طول های مختلف که مانند کلاویه های پیانو چیده شده اند تشکیل شده.در  زیر ساز یک جعبه رزنانس وجود دارد که به صدا حجم و طنین می دهد.

تاریخچه ساز زایلوفون

قدیمی ترین زایلوفون متعلق به ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بوده که در جنوب شرقی آسیا کشف شده است. در زیر این ساز از پوست گیاهان برای صدادهی بیشتر استفاده میشده است.

ابزاری نیز مشابه مضراب امروزی برای آن میساختند که با ضربه زدن بر روی آن صدای این ساز منتشر میشده است.

این ابزار گویا از جنس چوب بید بوده است که بصورت کاسه هایی قاشقی شکل  ساخته میشده است.

اگرچه زایلوفن سازی است که مختص سن خاصی نیست ولی به دلیل ساختار ساده و ملموس آن و همین طور به دلیل نوازندگی ساده آن معمولا در موسیقی کودک بسیار مورد توجه است.

ساز زایلوفون (Xylophone) در قاره آسیا ‌

اصل و منشاء زایلوفون به زمان‌های بسیار قبل برمی‌گردد و پی بردن به آن چندان راحت نیست. بسیاری از مورخان معتقدند که اولین زایلوفون‌ها در آسیای شرقی، که از آنجا در آفریقا گسترش یافتند.

اولین شواهد این ساز در قرن نهم در آسیای جنوبی شرقی دیده می‌شود. گفته می‌شود در حدود سال ۲۰۰۰ قبل از میلاد نوعی هارمونیکون چوبی با ۱۶ تیغه چوبی معلق در چین وجود داشته است.

معروف است همزمان سازی مشابه زایلوفون به نام  ranat در نواحی هندو وجود داشته است.

اثبات اینکه زایلوفون در آسیای جنوب شرقی گسترده بوده است از خطوط و حجاری‌های برجسته معابد بیشماری مشخص است که افرادی را در حال نواختن چنین سازی نشان می‌دهند.

ساز زایلوفون (Xylophone) در آسیای معاصر

انواع مختلف زایلوفون با تیغه‌هایی ساخته شده از چوب سخت یا بامبو هنوز بخشی جداناشدنی از ارکسترهای گیم لن (gamelan) امروزی است.

ارکستر گیم لن، گروه‌های سنتی موسیقی در جاوا و بالی اندونزی هستند که اغلب شامل سه گیم‌بنگ (gambangs)  باشد.

گیم‌بنگ نوعی زایلوفون بیضی‌شکل با با تیغه‌هایی از جنس بامبو یا چوب سخت است.

از نظر فنی بسیاری از زایلوفون‌های آسیایی زایلوفون‌های بیضی‌شکل هستند، به عبارت دیگر این ساز، یک بدنه توخالی یکپارچه دارد که به عنوان یک تشدیدکننده (resonator) برای تمام تیغه‌ها عمل می‌کند.

۱۴ تا ۲۰ تیغه و گاهی اوقات تیغه‌های بیشتری با میخ‌های فلزی روی نوارهایی از مواد که به لبه‌های جعبه تشدیدکننده چوبی می‌چسبند، متصل است. تیغه‌ها روی گام‌های پنج یا هفت نت کوک می‌شوند.

ترکیبی از چند زایلوفون یا زایلوفون با سایر سازها در موسیقی درباری، همچنین به عنوان سازهای تکنوازی در آئین‌های باروری و همچنین به عنوان سرگرمی در جشن‌ها نواخته می‌شوند.

تاریخچه ساز زایلوفون (Xylophone) در قاره آفریقا

زمان دقیق ورود زایلوفون به آفریقا مشخص نیست، تنها چیزی که می‌توان با اطمینان گفت این نکته است که ورود این ساز به آفریقا مدتها قبل از قرن چهاردهم رخ داده است. در برخی منابع تاریخی مربوط به اواسط قرن ۱۴ام وجود زایلوفون‌هایی در کشورهایی مانند مالی یا نیجر ذکر شده است.

در قرن ۱۶ام مبلغان مذهبی (میسیونرها) پرتغالی در اتیوپی از زایلوفون‌های پیچیده با تشدیدکننده‌هایی ساخته شده از کدو خمره‌ای و نوعی کازو (kazoo) یا میرلیتون (mirliton) خبر دادند که صداهای وز وز رزونانسی ایجاد می‌کنند.

یک زایلوفون با خواص مشابه، که به عنوان آمبیرا (ambira) شناخته می‌شود نیز توسط مبلغ مذهبی پرتغالی دوس سانتوس (Dos Santos) در نواحی موزامبیک گزارش شده است.

ساز زایلوفون (Xylophone) در افریقای معاصر؛

می‌توان گفت امروزه زایلوفون‌ها در سراسر آفریقا گسترده‌اند گرچه ممکن است در برخی نواحی این ساز رایج نباشد.تمرکز بالای این ساز در سواحل شرقی و غربی (آنگولا و موزامبیک) دیده می‌شود.

زایلوفون به عنوان ساز اصیل آفریقایی در نظر گرفته شده که احتمالاً این امر به خاطر این است که این ساز حس درونی ریتم آفریقایی را بیان می‌کند.

وجود انواع مختلف زایلوفون‌ها در قاره آفریقا نشان دهنده نقش مهمی است که این ساز همواره در قاره افریقا داشته است.

دو دسته عمده زایلوفون وجود دارد: زایلوفون‌هایی با تیغه‌هایی جدا که مستقل از یکدیگر مرتب شده‌اند و زایلوفون‌هایی با تیغه‌های ثابت که محکم به هم متصل شده‌اند.

ساز زایلوفون (Xylophone) و تاریخ آهنگسازی اروپا

در مستندات اروپایی از زایلوفون اولین بار در سال ۱۵۱۱ میلادی نام برده شده است.

این ساز به عنوان hölzernes Gelächter به معنای پرکاشن چوبی یا استرو فیدل (به معنای فیدل پوشالی به دلیل اینکه تیغه‌ها روی پوشال قرار داده می شد) شناخته می‌شد.

این ساز اولیه، سازی بلند از تبار موسیقی فولک اروپای مرکزی بود و تیغه‌ها به جای اینکه در یک خط به صورت عرضی نسبت به نوازنده قرار گیرند، از نوازنده دور می‌شوند. کاریلونیوز در فلاندر و هلند اغلب از یک نسخه کلیددار به عنوان ساز تمرینی استفاده می‌کنند.

در حدود سال ۱۸۳۰ این ساز در کنسرت‌های مایکل جوزف جوزیکوف (Michal Jozef Guzikof) نوازنده ماهر لهستانی فوق‌العاده زیاد استفاده شده است.

جوزیکف پس از آن از ساز چهار خیابانی (که با چهار ردیف staggered به صورت کروماتیک کوک شده‌اند یا به عبارت دیگر با یک گام متشکل از ۱۲ نت نواخته می‌شوند) رونمایی کرد. این ساز به یکی از سازهای تکنوازی و گاردن کنسرت متداول، تبدیل شد.

در شکل قرن ۲۱ ؛  کلیدهای زایلوفون غربی معمولاً در دو ردیف مرتب شده اند، چیزی شبیه کلیدهای پیانو روی یک استند ؛ به منظور بهبود تن (صدا) یک شیار خالی زیر هر صفحه برش داده شده است.

اگرچه رزوود (بلسان بنفش) انتخاب برگزیده برای صفحات است ولی مواد مصنوعی نیز می‌توانند مورد استفاده قرار بگیرند.

رزنیتورهای لوله‌ای ممکن است ارائه شوند.

کامپس مدرن هم ۴ اکتاو بالای C میانه است یا سه و نیم اکتاو از F روی G بالای C میانه قرار گیرند. با پیچیده‌تر شدن رپرتوارها، نوازندگان معاصر اغلب دو استیک در هر دست نگه می‌دارند.

کارهای قابل توجه

کارهای قابل توجهی که از زایلوفون غربی در آنها استفاده شده عبارتند از Le Marteau sans maître  توسط پیر بولز Pierre Boulez)، The Golden Age 1930)  توسط دیمیتری شوستاکویچ  و قطعه تکنوازی Fantasy on Japanese Wood Prints 1965 توسط آلن هوهانس Alan Hovhaness. متالوفون‌های غربی مرتبط با زایلوفون شامل گلاکن اشپیل و ویبرافون هستند.

طرز تولید صدا در ساز زایلوفون (Xylophone)

زایلوفون ارکستر شامل دو ردیف تیغه موازی است. هر تیغه زیر و بمی (نواک) متفاوتی ایجاد می‌کند، هر چه تیغه کوتاه‌تر باشد، زیر و بمی آن بالاتر (زیرتر) می‌شود.

تیغه‌ها همانند کلیدهای پیانو مرتب می‌شوند؛ نت‌های پائین یا بم (تیغه‌های بلند) در سمت چپ، نت‌های بالا یا زیر (تیغه‌های کوتاه) در سمت راست نوازنده قرار می‌گیرند.

هنگام نواختن، نوازنده در کنار ساز زایلوفون می‌ایستد، بطوریکه تیغه‌ها در جلوی نوازنده و در راستای طولی در کنار هم  قرار می‌گیرند. نوازنده در هر دست یک یا چند مالت می‌گیرد.

مالت‌ها به نحوی ساخته شده‌اند که در هنگام برخورد به تیغه‌ها سریعاً به عقب می‌جهند و بنابراین از دامپ شدن ارتعاشات تیغه‌ها جلوگیری می‌شود.

اگر سر چکش روی تیغه باقی بماند به عنوان استروک مرده (dead stroke) شناخته می‌شود که خود به عنوان یک افکت خاص استفاده می‌شود. مالت‌ها به نحوی نگه داشته می‌شوند که کف دست رو به سمت پائین نگه داشته می‌شود.

غالباً عرض تیغه‌ها در زایلوفون‌ ها و سایر سازهای دارای مالت تغییر می‌کند که سبب مشکلاتی برای نوازنده‌ها می‌شود. نوازنده زایلوفون یا زایلوفونیست می‌تواند مالت‌هایی با درجه سختی متفاوت انتخاب کند.

چکش‌های نرم‌تر partialهای بالاتر (زیرتر) را دمپ می‌کنند که سبب نرم‌تر، حجیم‌تر و لطیف‌تر شدن رنگ صدا می‌شود؛ مالت‌های سخت‌تر به partialهای بالاتر کمک می‌کنند، که رنگ صدا را شفاف‌تر، سخت‌تر و تیزتر می‌سازد.

نوازندگی ساز زایلوفون

برای نواختن زایلوفون معمولا نوازنده از دو مضراب ، هر کدام در یک دست استفاده می کند.

مضراب هایی از جنس آبنوس ، پلاستیک یا کائوچو های سخت و یا چوب های سخت ساخته شده اند ، در نواختن قطعات پر حجم استفاده می شوند اما مضراب هایی کائوچویی سخت برای نواختن در مناطق بالا تاثیر گذار نیستند.

برای نواختن قطعاتی که به حجم صدای کمی نیاز دارند ، از مضراب هایی استفاده می کنند که جنس سر آن ها از الیاف نخی است . باید توجه داشت که استفاده ار مضراب های مناسب تاثیرات بسیار ویژه ای در ارکستر ایجاد می کند .

بنابراین آهنگسازان باید نوع مضراب ها با واژه های Medium  ، Hard  ، Soft  در پارتیتور برای همه ساز های مضرابی مشخص کنند.

نت نویسی این ساز ، روی یک خط و با کلید سل است و صدا دهی آن یک اکتاو بالا تر از نت نویسی آن است.