آشنایی با موسیقی ترکمن صحرا

ایران سرزمینی است که در هر گوشه و کنار آن، موسیقی محلی و غنی برای شناختن وجود دارد. در این مطلب از وبلاگ آموزشگاه موسیقی الهام قصد داریم به سراغ ترکمن صحرا برویم و موسیقی این اقوام را بشناسیم. مردم این ناحیه مردمی اصیل و سنتی هستند و همچنان موسیقی محلی‌شان را با جزئیات اجرا می‌کنند. به علاوه موسیقی در زندگی این مردم نقش پررنگی دارد و در جشن‌ها، بازی‌ها، مراسم عزاداری،میلاد پیامبر، هنگام ۶۳ سالگی پیر خانواده، تولد فرزندان، ختنه سوران و عروسی‌ها نواخته می‌شود؛ بنابراین شناخت موسیقی ترکمن صحرا می‌تواند اطلاعات فراوانی درباره تاریخ موسیقی ایران به ما بدهد.

محتوای موسیقی ترکمن صحرا چگونه است؟

وقتی می‌گوییم موسیقی ترکمن صحرا، منظورمان نوعی موسیقی محلی است که بین اقوام ترکمن ایران، ترکمنستان و افغانستان رواج دارد. می‌توان گفت بخش اعظم موسیقی این نواحی، بیانگر درد و رنجی است که مردمان این اقوام متحمل شده‌اند.
در موسیقی ترکمن صحرا می‌توانیم به وضوح ناله و شکایات غم‌انگیز را بشنویم که در عمق جان آدمی نفوذ می‌کنند. بعضی معتقدند همین محتوای غمگین علتی است که باعث شده موسیقی این ناحیه بر خلاف موسیقی اکثر نقاط ایران، از رقص و سازهای کوبه‌ای دور باشد!
در موسیقی محلی ترکمنی نه تنها رقص نقش خاصی ندارد؛ بلکه سازهای کوبه‌ای اصلا استفاده نمی‌شوند. به غیر از محتوای درد و رنج که محتوای اصلی موسیقی ترکمن‌هاست، سبک‌های دیگری نیز در موسیقی این ناحیه وجود دارند که در ادامه به بعضی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

موسیقی عاطفی

در این سبک موسیقی ترکمن صحرا که هودی نام دارد، مادران با آوازی غم‌انگیز احساسات خود را نسبت به فرزندشان ابراز می‌کنند.

موسیقی تغزلی

محتوای آن دوری از معشوق است و به دو نوع لاله‌خوانی و چوپانی‌خوانی تقسیم می‌شود. در لاله‌خوانی یک دختر جوان در جمع ‌همسالان با همراهی نوازنده قاووز (زنبورک) می‌خواند. در چوپانی‌‌خوانی نیز آواز چوپان همراه با نی است.

موسیقی حماسی رزمی

به خوانندگان این نوع موسیقی بخشی می‌گویند. بخشی‌ها با نواختن دوتار داستان‌های قهرمان‌های حماسی را به شیوه نقل‌خوانی تعریف می‌کنند.

موسیقی آیینی

محتوای آن ارتباط انسان با خدا و سایر مفاهیم معنوی است.

سازهای موسیقی ترکمن صحرا

ساز اصلی در موسیقی ترکمن صحرا دوتار است؛ البته کوچک‌ترین نوع دوتار که «تامدیر» نام دارد. کمانچه هم در موسیقی ترکمن استفاده می‌شود؛ اما محمدرضا درویشی آن را ساز اصیل ترکمنی نمی‌داند. از دیگر سازهایی که در موسیقی این قوم استفاده می‌شود می‌توانیم به غیجک، تویدیک و غووز (چنگ) اشاره کنیم. همان‌طور که اشاره کردیم موسیقی این ناحیه ساز کوبه‌ای ندارد؛ در حالی که ریتم و ضرب جزو ویژگی‌های مهم آن است.
نوازندگان ترکمن صحرا حتی هنگام کوک کردن ساز نیز از ریتم استفاده می‌کنند. نشان دادن ضرب ترانه‌ها به عهده نوازندگان دوتار است که با نواختن پنجه‌ها روی صفحه دوتار ضرب ترانه‌ها و آهنگ‌ها را مشخص می‌کنند.

به نوازندگان ترکمن صحرا چه می‌گویند؟

ترکمن‌ها به کسی که همراه نواختن دوتار آواز می‌خواند و تاریخ قوم خویش را می‌گوید، «بخشی» می‌گویند. کسی که فقط دوتار بنوازد نیز «دوتارچی» یا «سازنده» نام دارد. در اغلب مواقع کلمه بخشی برای سایر هنرمندان موسیقی از جمله نوازندگان، خوانندگان و تک‌نوازان هم کاربرد دارد.
قدمت واژه بخشی فقط ۲۵۰ الی ۳۰۰ سال است؛ پیش از آن، از واژه «اوزان» استفاده میشد. البته مختوم قلی، عارف و شاعر بزرگ ترکمن در یکی از اشعارش این دو کلمه را مترادف یکدیگر به کار برده است:
« اگر به ایل سعادت روی کند، بخشی و اوزان در آیند »