موسیقی خراسان در تاریخ، فرهنگ و هنر ایران نقش برجسته‌ای دارد و بر تکامل موسیقی ایران تاثیر گذاشته است؛ بنابراین باید برای شناخت موسیقی این نواحی کنکاش کنیم. در این مطلب از وبلاگ آموزشگاه موسیقی الهام با همراهی شما به نواحی خراسان می‌رویم و موسیقی غنی آن‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهیم. برای آشنایی با موسیقی سایر نواحی ایران، به باقی مطالب وبلاگ ما نیز سر بزنید.
تاریخچه
اسناد و مدارک نشان می‌دهد که موسیقی در نواحی خراسان از زمان‌های بسیار دور وجود داشته است و به صورت خودجوش و سینه به سینه، از اساتید به شاگردان منتقل شده است. در گذشته اغلب خوانندگان خراسانی، کشاورزان بودند که هنگام کار در مزرعه، با عشق آواز می‌خواندند.
اگر کمی صفحات تاریخ را بیشتر ورق بزنیم، به دوران صفویه می‌رسیم. در این دوران ترک‌ها و کردها به دلایل سیاسی، به شمال خراسان مهاجرت کردند. دولت مرکزی نمی‌توانست در مقابل قوم ترکمن مقابله کند و از قوم کرد برای سرکوب آن‌ها استفاده می‌کرد؛ بنابراین مردم این نواحی در خراسان شمالی، با یکدیگر درگیر بودند. حاصل این درگیری، تاثیر موسیقی این دو قوم بر یکدیگر بود؛ مثلا ساز کردی دوزله به ترکمن صحرا ورود پیدا کرد. از طرفی شیوه‌های نواختن دوتار و نی توسط ترک‌ها، به نواحی کرد‌نشین منتقل شد.
خراسان به عنوان یک منطقه کوچی، از تقابل فرهنگی و دستاوردهای موسیقی ترک‌ها و کردها بهره‌مند شد. امروزه نیز در تقسیم‌بندی موسیقی این ناحیه، موسیقی کرمانجی و ترکی وجود دارد.
تقسیم بندی موسیقی خراسان از نظر نواحی
موسیقی خراسان به چهار بخش ترکی، ترکمنی، کرمانجی و فارسی تقسیم می‌شود. همان‌طور که توضیح دادیم، موسیقی ترکی و کرمانجی مربوط به شمال خراسان و مهاجرت این دو قوم به این ناحیه است. موسیقی ترکمنی نیز در شهرهای درگز،جرگلان و راز شکل گرفته است و شباهت زیادی به موسیقی ترکی دارد؛ اما موسیقی کردی متفاوت‌تر از سه سبک دیگر است و ماهیت مستقل خودش را دارد.
تقسیم‌بندی اقلیمی موسیقی خراسان
موسیقی خراسان از نظر اقلیمی نیز یک تقسیم‌بندی جداگانه دارد و به دو گروه جلگه‌ای و کوه‌پایه‌ای تقسیم می‌شود. گویش و نشانه‌های موسیقی در این دو ناحیه متفاوت است.
جلگه‌ای: موسیقی سرزمین‌های جلگه‌ای مثل قوچان بر موسیقی سازی تاکید بیشتری دارد.
کوه‌پایه‌ای: موسیقی الحان سرزمین‌های کوه‌پایه (هزار مسجد) بر موسیقی آوازی تاکید می‌کند.
موسیقی آوازی
داستان‌های اساطیری و پندآموز مثل شاهنامه در موسیقی آوازی خراسان بسیار پررنگ هستند. ویژگی مهم این موسیقی، پرش‌های ملودیک، تاکید بر فواصل مشخص و برگشت‌های مکرر است. نوع بیان کلام نیز در موسیقی آوازی این نواحی حائز اهمیت است؛ چرا که به وسیله کلام فراز و فرودهای ملودیک و شکست‌های ریتمیک را اجرا می‌کنند.
موسیقی سازی در خراسان
سازهای مختلفی در موسیقی خراسان نواخته می‌شوند که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم.
دو تار: مهم‌ترین ساز موسیقی این ناحیه، دو تار است. دوتاری که در جنوب و شمال خراسان استفاده می‌شوند، دو تفاوت مهم دارند. اول؛ کاسه دوتار جنوب بزرگ‌تر از دوتار شمال است. دوم؛ دو تار در خراسان شمالی ۱۲ پرده و در خراسان جنوبی ۱۳ پرده دارد.
کمانچه: این ساز بیشتر در خراسان شمالی و قوچان کاربرد دارد.
سرنا: یک ساز بادی باستانی ایرانی است که نوازندگان قوچانی از آن بسیار استفاده می‌کنند.
دایره: یک ساز کوبه‌ای شبیه دف است که از دف کوچک‌تر است و معمولا زنیجره‌های کوچک ندارد. این ساز در این نواحی بسیار استفاده می‌شود.
نی: جزو سازهای بادی ایرانی که در موسیقی این نواحی کاربرد فراوانی دارد.
قوشمه: ساز بادی و محلی مخصوص شمال خراسان است و از دو استخوان به هم چسبیده ساخته می‌شود.
