آشنایی با اصطلاح تحول مقام به دستگاه

مقام و دستگاه دو اصطلاح مهم درموسیقی می باشند که بهتر است برای شروع موسیقی سنتی با این اصطلاحات آشنایی داشته باشید.در این مطلب از وبلاگ آموزشگاه موسیقی الهام پس از توضیح مختصری ازاین دو اصطلاح شما را با اصطلاح تحول مقام به دستگاه آشنا خواهیم نمود.تا انتها این مطلب با ما همراه باشید.

مقام در موسیقی ایرانی

مقام یک نوع طبقه‌بندی موسیقی است که در دوره‌های مختلف تاریخ از جمله دوران معاصر، برای طبقه‌بندی موسیقی ایرانی، ترکی، عربی و موسیقی‌های مرتبط (نظیر آذربایجانی و کردی) به کار می‌رفته‌است یا می‌رود.

ماهیت و تقسیم‌بندی مقام‌ها در طول تاریخ ثابت نبوده، و بین موسیقی ایرانی، ترکی و عربی نیز کاملاً مطابقت ندارد اگر چه اشتراکات زیادی بین آن‌ها وجود دارد. در معتبرترین متون، تعداد مقام‌های اصلی در موسیقی ایرانی ۱۲، در موسیقی ترکی ۱۳، و در موسیقی عربی تا ۱۴ عدد ذکر شده‌است.

دستگاه  در موسیقی ایرانی

واژه ی دستگاه در قرن های اخیر به جای کلمه مقام برگزیده شده است و اشاره دارد به محل قرار گیری انگشتان دست نوازنده بر دسته ساز (دست + گاه) که هر پرده ی آن نشان دهنده ی یکی از دوایر یا گام های موسیقی است. (در موسیقی قدیم ایران گاه به معنی پرده ساز بوده است). موسیقی سنتی ایران را به هفت دستگاه تقسیم کرده اند که باز مانده مقام های دوازده گانه قدیم به شمار می رود.

تحول مقام به دستگاه

تحول مقام به دستگاه اصطلاحی است که برای توصیف تغییراتی به کار می رود که در روش طبقه بندی و آموزش موسیقی سنتی ایرانی رخ داد و در آن طبقه بندی های قبلی که بر اساس مقام بود، با طبقه بندی های جدیدی که بر اساس دستگاه است جایگزین شدند.

در فاصلهٔ  قرن چهارم تا نهم هجری ، موسیقی علمی ایران وضعیت خوبی داشت و از نظام ادواری   برای شرح موسیقی با کمک مقام‌ها استفاده می‌شد. در این نظام موسیقایی، دوازده مقام تعریف شده بود که عشاق ؛ نوا ؛ بوسلیک ؛ راست ؛ عراق ؛ اصفهان ؛ زیر افکند ؛ بزرگ ؛ زنگوله ؛ رهاوی ؛ سینی و حجازی نام داشتند .

اما در قرن نهم هجری با تبعیت حکام ایرانی از متعصبین بانفوذی که مخالف موسیقی بودند، رشد علمی موسیقی در ایران متوقف شد و در همین حال تغییرات و جابه‌جایی‌های بسیاری در موسیقی ایران صورت گرفت.

شروع جدایی موسیقی ایران از نظام مبتنی بر مقام‌ها دقیقاً

زمان شروع جدایی موسیقی ایران از نظام مبتنی بر مقام‌ها دقیقاً مشخص نیست ولی احتمالاً به دورهٔ تیموریان  (سدهٔ هشتم تا دهم هجری قمری) بر می‌گردد. در طی این تحولات، مقام‌ها جای خود را به دستگاه‌ها دادند و نظام نوینی برای طبقه‌بندی و تدریس موسیقی شکل گرفت که بعدها ردیف  نامیده شد.

در این نظام معمولاً هفت دستگاه همایون ؛ ماهور ؛ شور ؛ سه گاه ؛چهار گاه ؛ راست پنج گاه و نوا  برشمرده می‌شود. ( درمنابع مختلف فهرست این آوازها متفاوت ذکر شده اما معمولاً شامل زیر مجموعه‌ای از این موارد است: آواز دشتی ؛ آواز ابو عطا ؛ آواز بیات ترک ؛ آواز افشاری ؛ آواز شوشتری و آواز بیات اصفهان)

اگرچه، سیر تحول نظام مقامی به دستگاهی یکی از پرسش‌های بنیادین در تاریخ موسیقی ایران است اما پژوهش‌های چندانی در این زمینه انجام نشده‌است. از جمله انتقادهای وارد شده به این تحول آن است که به جای تمرکز روی موسیقی به عنوان یک علم، توجه را فقط روی موسیقی به عنوان یک هنر اجرایی معطوف کرده و بیان‌گر یک نظریهٔ روشنگر دربارهٔ موسیقی نیست.