ساز شورانگیز و سه تار بسیار به هم نزدیک هستند و تشخیص آن ها نیاز به شناخت تفاوت های این دو ساز دارد.در این بخش از وبلاگ آموزشگاه موسیقی الهام با تفاوت ساز شورانگیز و سه تار آشنا شوید.
آشنایی با ساز شور انگیز
شور انگیز: از سازهای زهی زخمه ای می باشد که شبیه به سه تار بوده و در آن به جای صفحهٔ چوبی از صفحهای با ترکیب پوست و چوب استفاده میشود. ساز شورانگیز سالها پیش برای اولین بار به پیشنهادعلی تجویدی و توسط ابراهیم قنبری مهر ساخته شده بود.
شورانگیز در واقع سه تاری است که صفحه آن علاوه بر چوب، از قطعهای پوست هم بهره میبرد و به همین دلیل طنین بیشتری دارد. صدای شورانگیز کمی بم تر از سه تار معمولی است.
سه تار شورانگیز معمولاً در دو اندازه کوچک و بزرگ ساخته میشود. انواع کوچک همانند سه تار معمولی چهار سیم دارند ولی اندازههای بزرگ تر دارای شش سیم هستند. یعنی دو سیم اول و دوم به صورت جفت بسته شدهاند.
شورانگیزسازی تلفیقی از سه تار ؛ تار و تنبور است که یک تکنیک از ابداعات استاد قنبری در تولید سازهای زهی میباشد. اصل ترکیب پوست و چوب در قسمتی از صفحه روی (منطقهٔ خرک) پایه این تکنیک میباشد. تکنیک شورانگیز در سه تار، تنبور و بربط اجرا شده است.
از خواص آن میتوان تولید صدایی با حجم زیادتر و پر طنین تر و ملاحت بیشتر در مقایسه با ساز مشابه هم خانواده آن نام برد.
پوست مورد استفاده در انواع شورانگیز نسبتاً ضخیم میباشد و در مقابل رطوبت حساسیت کمتری نسبت به پوست تار دارد.
تفاوت ساز سه تار و شورانگیز
سه تار و شورانگیز هر دو در دسته سازهای زهی مضرابی قرار میگیرند و تولید صدا در آنها توسط ضربه مضراب بر سیم انجام میشود.
آثار سفالی کشف شده در شوش نشان میدهد که قدمت ساز سه تار به دو هزارسال پیش از میلاد باز میگردد و قدیمیترین نمونههای این ساز مربوط به قرن یازدهم هجری است. این در حالی است که ساز شورانگیز در دسته سازهای جدید قرار گرفته و توسط حسین علیزاده ساخته شده است.
شورانگیز در ابتدا به سفارش علی تجویدی، توسط ابراهیم قنبری مهر ساخته شد و سالها بعد حسین علیزاده موفق شد سازی به نام شورانگیز را ابداع کند.
کاسه طنینی ساز
ساز سه تار دارای یک کاسهی گلابی شکل از جنس چوب گردو یا توت است که گاه به صورت یک تکه و گاه جدا جدا ساخته میشود. برخی از سازندگان ساز سه تار برای زیباتر شدن این ساز طرحهایی با صدف یا استخوان روی آن نصب میکنند.
کاسه طنینی شورانگیز نیز شبیه به سه تار، ولی کمی بزرگتر است. طول کاسه سه تار از ۲۶ تا ۳۰ سانتی متر و کاسه شورانگیز حدود ۳۶ سانتی متراست
صفحه رویی
صفحهی رویی سه تار از جنس چوب توت است و برای خروج بهتر صدا سوراخهایی روی صفحه ایجاد میکنند.
این در حالی است که در صفحهی رویی ساز شورانگیز علاوه بر چوب (چوب توت) از پوست هم استفاده میشود. پوست مورد استفاده در این ساز ضخیم و در برابر رطوبت مقاوم است. وجود پوست در صفحهی رویی باعث بیشتر شدن طنین صوتی ساز شورانگیز شده است.
دسته و تعداد پرده
دستهی سه تار و شورانگیز از جنس چوب گردو ساخته میشوند. سه تار دارای ۲۸ پرده از جنس رودهی حیوانات یا ابریشم روی دسته است و این در حالی است که ساز شورانگیز ۲۰ پرده دارد.
طول دسته سه تار از ۴۰ تا ۴۸ سانتی متر و شورانگیز از محل اتصال کاسه تا شیطانک حدود ۴۱ سانتیمتر (گاه کمی کمتر یا بیشتر) است. روی دسته هر دو ساز گاه با سنگ یا استخوان تزئیناتی به منظور محکمتر شدن دسته انجام میشود.
سرپنجه
در ابتدای دسته هر دو ساز محفظهای تو خالی و از جنس چوب وجود دارد که گوشیها در طرفین آن نصب میشوند.
گوشیهای ساز سه تار و شورانگیز
گوشیهای هر دو ساز به شکل میخهای سر پهن و از جنس چوب هستند که قسمت پهن آن برای کوک کردن و بیرون از سر پنجه و قسمت باریک آن درون سر پنجه قرار میگیرد. ساز سه تار دارای ۴ گوشی (به تعداد سیمهایش) و ساز شورانگیز دارای ۶ گوشی (به تعداد سیم هایش) است.
سیم گیر
برای نگه داشتن یک سر سیم ها، از سیم گیر در بخش پایینی کاسه هر دو ساز استفاده میشود. سیم گیر ساز سه تار و شورانگیز میتواند از جنس استخوان یا چوب باشد.
تعداد و جنس سیمها
سه تار دارای ۴ سیم فلزی از جنس فولاد یا برنز است که ضخامتهای مختلفی دارند. این ساز در ابتدا دارای سه سیم بوده و سیم چهارم (سیم بم) را درویشی سه تار نواز به نام مشتاق علی شاه به آن اضافه کرده است.
به همین دلیل است که برخی از نوازندگان آن را به سیم مشتاق میشناسند. ساز شورانگیز دارای شش سیم است که سیمهای اول و دوم به صورت جفت بسته میشوند.
محدوده صوتی
محدوده صوتی سه تار از نت دو بم زیر خط حامل تا لابمل بالای خط حامل است که حدودا سه اکتاو را شامل میشود. وسعت صوتی شورانگیز از دو (اولین نت دو زیر خط حامل) تا میکرن است.
کوک ساز
ساز سه تار و شورانگیز برای هر دستگاه موسیقی ایرانی کوک مخصوص به خود را دارند؛ ولی فاصله چهارم یا پنجم پایین رونده معمولاً بین سیمهای اول و دوم ثابت است.
شیوهٔ نواختن این ساز در اصل برگرفته از سه تار است . صدای شورانگیز کمی بم تر از سهتار معمولی است. شورانگیز دارای شش سیم (دو سیم اول و دوم به صورت جفت بسته شده) و ۲۰ پرده است.
حوزهٔ صدایی شورانگیز از دو نت موسیقی ( تا می) و ( کرن ) میباشد و از لحاظ طول ارتعاش نیز متفاوت از تار و سه تار و طولانیتر از آنهاست.
به این ترتیب که طولِ کاسه ۳۶ سانتیمتر و طول دسته از محل اتصال تا شیطانک حدود ۴۱ سانتیمتر میباشد و کم وبیش شبیه سه تار است . این ساز در اصل برگرفته از سه تار است گرچه خصیصههای صوتیِ آن در بعضی موارد تفاوتهای اساسی دارد.
به عنوان مثال، طنینِ بیشترِ شورانگیز به خاطرِ استفاده از کاسهٔ تنبوراست که صفحهٔ آن علاوه بر چوب، از پوست هم بهره میبرد.
صدای شورانگیز کمی بم تر از سه تار معمولی است. شورانگیز دارای شش سیم (دو سیم اول و دوم به صورت جفت بسته شده) و ۲۴ پرده است. استاد حسین علیزاده در تعدادی از آثارشان مانند ماه و مه، باده تویی، نوای نور و… از این ساز استفاده کرده اند.
ابوسعید مرضایی در یک آلبوم ؛ توان و تجربه خود در حوزه سه تارنوازی کلاسیک را بدون انتقال مستقیم و یا همانند سازی در ساز شورانگیز تقطیر کرده و برای شفاف سازی دنیای نواپردازی خویش، مضراب به مضراب، جلو رفته است.
از سوی دیگر، دقت در ایجاد تنوع ملودیک و ریتمیک هم عامل حیات بخشی است که تک تک شیارهای این آلبوم را بیش از پیش شایسته شنیدن میکند.
یک پاسخ
سلام ، کوک سیم اول ساز سه تار را بعضی اساتید پیشنهاد میکنند که بهتر است : مطابق با سی بمل کوک پیانو یا دیاپازون کوک شود . میخواستم بدانم نظر شما برای کوک شورانگیز چیست ، ایا مانند سه تار همان سی بمل کوک کنیم یا ترجیح دیگری دارید .. چطور است بطور استاندارد سیم اول را همان ” دو ” دیاپازون و استاندارد کوک کنیم ..
سپاس از توجه و پاسخ تان .. اگر مرحمت نمایید پاسخ را به ایمیل بنده بفرستید ..