ساز تنبک و معرفی آن
ساز تنبک از مهمترین سازهای کوبه ای -پوستی ایران به شمار می رود که در ارکستر ایرانی نقش بسیار مهمی را ایفا می کند. این ساز پوستی، از نظر سازشناسی جزء طبلهای جام شکل محسوب میشود.
نام این ساز در منابع به صورتهای تُمبَک، تُبتَک، تُنبیک، تنبوک، دُنبک، دُمبرک، دُمبُلک، تُبنُک، دُمبک، خُنبَک و تینبَک نیز آمده است که امروزه آن را «ضرب» نیز مینامند.
همانطور که اشاره شد تنبک را در دسته ساز های کوبه ای جای می دهند که در بین برخی به اصطلاح ضرب نیز شناخته می شود. بخش اصلی تنبک شامل پوست، دهانه بزرگتر، تنه، نفیر یا گلویی، کالیبر یا دهانه کوچک هستند.
از دیگر ساز های جامی شکل که در کشور های دیگر نیز رایج است می توانیم دار بوکا در کشورهای عربی و ترکیه و ساز زیر بغلی در افغانستان را نام ببریم.
سازندگان تنبک را به صورت یک تکه از چوب درختان گردو، افرا و توت می سازند اگرچه می توانید در آن، قسمت تنه (حجیم تر) و نفیر (باریک تر) را ببینید.
تنوع اندازه
تنوع اندازه نیز در این ساز زیاد به چشم می خورد. اگرچه استفاده از ساز هایی که دارای طولی حدود ۴۴ سانتی متر (از قسمت دهانه بزرگ تا دهانه کوچک هستند) رایج تر است.
البته بسته به محلی که نوازنده قصد اجرا داشته باشد، اندازه تنبک نیز متفاوت است به طوری که دیده می شود تنبک های بزرگتر برای اجرای ارکستر و تنبک های با اندازه کوچکتر در تک نوازی ها به کار می روند.
تنبک از نظر نوازندگی (انگشت گذاری)، رنگ های صوتی و ساختمان فیزیکی اش (در عین ظاهری ساده)، یکی از پیشرفته ترین و پیچیده ترین سازهای کوبه ای پوستی دنیا محسوب می شود.
گروهی معتقدند که نام این ساز در اصل تنبک بوده و تبدیل آن به تمبک به دلیل قلب حرف «ن» ساکن به «م»، قبل از حرف «ب» است؛ مثل اتفاقی که در تلفظ واژه «شنبه» میافتد. اما گروهی دیگر اعتقاد دارند که صورت «تنبک» منشاء منطقی نداشته و به همین دلیل به اشتباه در میان مردم رواج یافته است.
در نوازندگی این ساز از تکنیکهایی به نام های «تُم»، «بک»، «پلنگ» و «ریز» استفاده میشود. بنابراین چندان بعید نیست اگر نامگذاری «تمبک» بر اساس همین اسامی صورت گرفته باشد. از دیدگاه زبانشناسان واژهTambourine که در زبانهای اروپایی برای تمبک به کار میرود از واژه تنبور پهلوی وام گرفته شدهاست.
ساختمان تنبک :
ساز تنبک شبیه جامی است از جنس چوب که به صورت یک تکه ساخته می شود.این ساز به دو بخش تنه و نفیر تقسیم می شود که بر روی دهانه تنه که بزرگتر است پوست کشیده میشود و دهانه نفیر که کوچکتر است باز است.
بدنهٔ تنبک را در گذشته از جنس چوب، سفال و گاهی هم فلز میساختند، لیکن امروزه از جنس چوب میسازند.تنبک از بخشهای زیر تشکیل شدهاست
۱- دهانه بزرگ
۲- پوست
۳- تنه تنبک
۴- نفیر یا گلویی
۵- دهانه کوچک
پوست تنبک :
پوست از حساس ترین قسمت های آن به شمار میآید و از جنس پوست بز میش بره آهو ماهی بز کوهی اسب است اما پوست کهنه بز یا میش بهتر است .
در صورتی که پوست تنبک در اثر گرما زیادتر از حد معمول خشک و کشیده شود حتی الامکان باید از آب زدن به آن خود داری کرد چرا که آب زدن اگر چه ممکن است به طور
موقت پوست را خوش صدا کند ولی در اثر تکرار باعث خرابی و بد صدایی آن می گردد.
برای جلوگیری از این کار باید همیشه تنبک را در گرما وارونه روی زمین یا موزاییک گذاشت تا پوست به تدریج رطوبت زمین را جذب کند و احتیاجی به آب نداشته باشد .
دهانه بزرگ یا دوره:
این قسمت از تنبک محل قرار گیری پوست می باشد. باید به صورت دایره ای منظم باشد تا صدا در تمام قسمت ها یکسان باشد.
تنه:
به این قسمت محفظه صوت هم گفته می شود. حجیم ترین قسمت ساز را تشکیل می دهد. زمان ساخت روی قسمت عرضی آن شیار هایی ایجاد می کنند که به آن ها عاج
هم گفته می شود، این شیارها از لیز خوردن ساز در دست جلوگیری می کند.
نفیر یا گلویی :
کوچکترین قسمت ساز که ما بین تنه و دهانه کوچک قرار دارد گلویی یا نفیر گفته می شود. این قسمت تنبک شبیه شیپور است.
کالیبر یا دهانه ای :
قسمتی است که به گلویی تنبک متصل است در واقع محل خروج صداهای حاصل از ارتعاش پوست به وسیله ضربات دو ست است.
برای ساخت تنبک معمولا از چوب درخت گردو ؛ توت ؛ افرا و چوبی معروف به جنگلی استفاده می کنند .
اولین ساز بشر
تنبک تنها ساز کوبه ای است که از ۱۰ انگشت برای اجرای آن استفاده می شود . ساز کوبه ای را می توان اولین سازی عنوان کرد که بشر به آن دست پیدا کرده است که از آن برای ترساندن حیوانات و یا اطلاع رسانی به یکدیگر استفاده می کردند.
نحوه نواختن
تنبک در هنگام نواختن ،به طور افقی روی ران نوازنده نشسته قرار می گیرد و او دست چپ خود را در بالا و دست راست خود را در کنار راست تمبک قرار می دهد و با انگشتان ،نرمه و تمام دست خود را بر قسمت های مختلف (مرکز ،میان ،کنار )پوست می کوبد.
از آن جا که وسیله کوبیدن روی تنبک انگشتان است و بدین وسیله نوازنده تمبک قادر است بر روی تنبک ریزه کاری و شیرین کاری های فراوان اعمال کند ،می توان از آن به عنوان “تکنواز” استفاده های شایان و جالب نمود.
از حلقه در انگشتهای وسطی دستان میتوان با زدن روی پوست دهانه بزرگ چسبیده به تنه و شیارهای روی تنه با کشیدن حلقهها اصوات و شیرین کاریهای متنوع و جالبی اجرا کرد. برای نواختن آن از تمامی انگشتان دو دست استفاده می شود و از اینرو در میان سازهای کوبه ای منحصر به فرد است.
نقش چشمگیر در موسیقی ایرانی
از آنجا که وزن در موسیقی ایرانی حائز اهمیت است، نقش این ساز در گروه های موسیقی ایرانی بسیار چشمگیر می باشد.
این ساز به نوازنده این امکان را می دهد که از تمام انگشتان دو دست خود استفاده کند. لذا نوازندگی این ساز مستلزم قدرت بالای تکنیکی و متریکی می باشد.
تاریخچه تنبک :
اولین نمونه ضبط هایی که از این ساز در دست می باشد مربوط به زمان قاجار است (بین سال های ۱۲۵۸ تا ۱۲۹۳ ه ش).
پیشینه تنبک با نامهای پهلوی دمبلک به پیش از اسلام میرسد و بنابر نظر دکتر معین دمبک صورت دگرگونشدهٔ همین نام است. به نظر برخی موسیقیدانهای قدیمی ایران
مانند فارابی زادگاه تنبک در مناطق غربی ایران است.
اولین شواهد تاریخی از ضبط صدای تنبک که در دست است به زمان قاجار در سال های ۱۲۵۸ تا ۱۲۹۳ ه ش بر می گردد.
مستنداتی نیز درباره قدمت بالای تنبک در تمدن های کهن ایران زمین به دست آمده است که طبق آن این ساز حتی در تمدن عیلام نیز از جمله عناصر موسیقیایی بوده است.
هم چنین بر اساس شواهدی که در کتاب هایی همچون هزار سال وزن در موسیقی ایران به چشم می خورد، اشاره به کاربرد تنبک در زمان اشکانیان داشته است.
گذر زمان و پیشرفت تکنولوژی بر تکامل این ساز نیز تاثیر بسیاری داشته که با تلاش های استاد حسین تهرانی تنبک بعنوان سازی مستقل و تکنواز در موسیقی ایران شناخته
شد. اگرچه در دوران قاجار این ساز فقط نقش همراهی کننده با سایر ساز هایی همچون تار، سنتور، کمانچه و… داشت.
مولانا نیز در اشعار خود به این ساز اشاره کرده است:
گویمش رو گرچه بر جوشیده ای همچو جان پیدایی و پوشیده ای
گوید او محبوس خنجست این تنم چون می اندر بزم خنبک می زنم
تحولات تکنیکی :
نوازندگان ساز تنبک در زمان قاجار از تکنیک های قابل ملاحظه ای برخوردار نبودند و این ساز بیشتر به عنوان یک ساز همراهی کننده با
- ساز تار،
- سنتور،
- کمانچه
و … ایفای نقش می کرد.
با ظهور استاد حسین تهرانی، تحولات چشمگیری هم از نظر تکنیک و هم از نظر متریک در این ساز صورت گرفت و اولین کتاب آموزش تنبک نوازی در این دوره نوشته شد. همچنین اولین گروه تنبک نوازی و تکنوازی تنبک در این زمان رخ داد.
ریتم شناسی تنبک
انواع ریتم را می توان به سه دسته زیر تقسیم بندی کرد:
• ریتم های ساده
• ریتم های ترکیبی
• ریتم های لنگ
ریتم ساده
این ریتم ها خود به سه دسته ی دو ضربی،سه ضربی و چهار ضربی تقسیم میشوند.
دو ضربی: ریتم های ۲/۱، ۲/۳، ۲/۴ و ۲/۸ در این دسته هستند. از مشخصه های بارز این ریتم ها برای تشخیص،ضرب اول قوی و ضرب دوم ضعیف است.
سه ضربی: ریتم های ۳/۱، ۳/۲، ۳/۴ و ۳/۸ در این دسته هستند. در این ریتم ها ضرب اول قوی و ضربهای دوم و سوم ضعیف هستند.
چهار ضربی: ۴/۱، ۴/۲، ۴/۳ و ۴/۸ در این دسته هستند. در این ریتم ها ضرب اول خیلی قوی،ضرب سوم قوی و ضرب دوم و چهارم ضعیف میباشد.
ریتم های ترکیبی:
برای ساخت نت های ترکیبی کافیست هر کدام از نت های ساده را در عدد ۲/۳ ضرب کنیم.از معروف ترین ریتم های ترکیبی، ریتم ۸/۶ است که از ترکیب نت ۴/۲ بدست می آید.
عدد هر ریتم متشکل از دو بخش صورت کسر و مخرج آن است،هر کدام از این بخش ها بیانگر نکاتی است که در نوازندگی باید به آنها توجه کنیم.صورت کسر بیانگر تعداد ضرب ها ریتم های ترکیبی و ساده است.مخرج کسر نماینگر کشش ها و سکوت ها است.
ریتم های لنگ:
این ریتم ها ازترکیب چند ریتم ساده به دست می آید و ازاصول خاصی پیروی نمیکند. مثلا ریتم ۸/۹ لنگ که اجزای آن نت های چنگ میباشند و از ترکیب چند نت ساده و ترکیبی در میزان استفاده می کند.
کلاس تنبک
آموزشگاه موسیقی الهام به عنوان بهترین آموزشگاه موسیقی شرق تهران ،افتخار دارد که کلاس های آموزش تنبک را با بهترین اساتید به هنرجویان ارائه نماید.اگر در منطقه شرق تهران و نارمک به دنبال آموزشگاه موسیقی هستید،ما بهترین ها را برای شما تدارک دیده ایم.
:
