سه تار سازی با چهار تار !
با شنیدن اسم سه تار اولین چیزی که به ذهن می رسد این است که این ساز احتمالا باید دارای سه سیم (تار) باشد. اما در واقع ۴ سیم بر روی سه تار وجود دارد و از جنس فولاد و برنز است که به موازات دسته، از کاسه تا پنجه کشیده شده‌اند.
سه‌تار ازسازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است که با انگشتان دست نواخته می شود . سه تار از جمله سازهای اصیل ایرانی است که در محدوده جغرافیایی غرب آسیا رواج داشته است.
این ساز از خانواده آلات موسیقی رشته ای که شکل ظاهری آن مانند تار است با این تفاوت که شکم آن یک قسمتی گلابی شکل و کوچکتر بوده و سطح رویی کاسه سه تار؛ چوبی است.
تاریخچه سه تار
در مسیر تکامل عود باستان ایران و تنبور خراسان قرار دارد. این ساز در نقوش مربوط به دوره ی ساسانی و حتی قبل از آن دیده می شود، از این رو عمر این ساز را می توان بیش از ۱۰۰۰ سال تخمین زد که رفته رفته در طول تاریخ تغییراتی در شکل ظاهری و پرده بندی آن داده شده و به صورت سه تار امروزی در آمده است .
این ساز در زمان میرزا علی اکبر خان فراهانی و پسران او میرزا عبدالله و آقا حسینقلی (اواخر دوران قاجار) مانند تار جزو سازهایی بوده که ردیف موسیقی ایرانی با آن نواخته می شده است و تا امروز ادامه پیدا کرده و در حال حاضر جای خود را در موسیقی به عنوان یک ساز مستقل ایرانی مانند تار باز کرده است.
سه تار از سازهای ملی ایران است و از آنجایی که مربوط به هیچ قوم و یا منسوب به ناحیه ای خاص نمی باشد، سازی شهری به حساب می آید.
ساختار ساز
خرک سه تار کوتاه تر از خرک تار و دسته ی آن نیز نازک تر از دسته ی تار است. سه تار فاقد جعبه ی گوشی است و گوشی های چهار گانه ی آن دو عدد در سطح جلوئی انتهای دسته ( سر ساز ) و دو تای دیگر در سطح جانبی در هنگام نواختن در سطح بالایی کار گذاشته شده است.
بر روی دسته ی ساز در قدیم ۲۲ پرده بسته می شده است ولی در حال حاضر از ۲۲ تا ۲۸ پرده بسته می شوند. سه تار رایج دارای چهار سیم فلزی است.سیم اول سفید ( سیم دو ) سیم زرد (سل) سیم سفید همانند سیم اول و سیم چهارم زرد .سیم های سه تار به ترتیب مقابل کوک می شوند:
سه تار دارای صدایی مخملی و ظریف بوده از آنجایی که که با کنار ناخن انگشت سبابه دست راست نواخته می‌شود، صدای ساز ارتباط مستقیمی با اعصاب و روان نوازنده پیدا می‌کند و از این رو سه تار را اغلب همدم اوقات تنهایی خوانده‌اند.
اغلب شنوندگان، ساز سه تار را دارای لحن و نوای غمگینی احساس می‌کنند، اما نوازندگان معاصر موسیقی ایرانی در تلاش برای توسعه موسیقی مدرن و نوین ایران، آثاری آفریده‌اند که با حال و هوایی که تا دو دهه پیش از این ساز تصور می‌شد کاملاً متفاوت است.
سه تار سازی با چهار تار!اجزا سه تار
ساز سه تار دارای دو قسمت کاسه و دسته است. در انتهای دسته پنجه قرار دارد که محل قرارگرفتن گوشی‌هاست.
کاسه ساز سه تار
کاسهٔ سه تار از نظر ساختاری مانند کاسهٔ عود یا تنبور بوده ولی کوچکتر از آنها و گلابی شکل است. درازای کاسه سه تار از ۲۶ تا۳۰ سانتی‌متر، پهنای آن به تناسب بین ۱۲ تا ۱۶ سانتی‌متر و عمقش نزدیک ۱۳ سانتی‌متر است و معمولاً از چوب توت یا گردو ساخته می‌شود.
صفحه ساز سه تار
روی کاسهٔ سه تار با تخته‌ای نازک از چوب پوشیده شده است که به آن صفحه گفته می‌شود. صفحه دارای سوراخ هایی برای خروج صدا است و معمولاً دست راست نوازنده روی آن قرار می‌گیرد. اما در مواردی خاص برای افراد چپ دست، عکس این مورد صادق است.
سوراخهای روی صفحه
این سوراخها برای تنظیم صدای ساز ایجاد می شوند.
دسته ساز سه تار
درازای دسته ۴۰ تا ۴۸ سانتی‌متر و قسمتی که گوشی‌ها در آن تعبیه می‌شوند ۱۲ سانتی‌متر و پهنای دسته ۳ سانتی‌متر است.
بعضی از سازندگان برای زیباتر شدن و همچنین برای افزایش عمر مفید ساز، از نوعی استخوان که معمولاً استخوان شتر است برای پوشاندن دسته استفاده می‌کنند.
شیار کنار دسته
شیاری است که در موقع بستن پرده ها از آن استفاده می شود.
سر دسته
قسمتی از دسته که گوشی های ساز در آن قرار دارند.
خرک
خرک، قطعه ایست متحرک که روی صفحه و به فاصلهٔ سه انگشت از انتهای کاسه قرار دارد. عرض خرک سه تار بین ۵ تا ۶ سانتی‌متر و ارتفاع آن کمتر از ۱ سانتی‌متر بوده و از جنس چوب ساخته می‌شود.
سیم‌ها پس از عبور از شیارهای کم‌عمق روی خرک از طول دسته عبور کرده و توسط شیطانک به گوشی‌ها می‌رسند.
سیم
سه تار چهار سیم فلزی دارد که با ضربه ناخن انگشت سبابه به ارتعاش در می آیند.
سیم‌گیر
سیم‌گیر در بخش پایانی کاسه ساز قرار دارد و برای نگهداری سیم‌ها استفاده می‌شود. در گذشته سیم گیر را بیشتر از جنس استخوان می‌ساختند، اما امروزه نوع چوبی آن معمول‌تر است.
شیطانک
شیطانک بین قسمت اصلی دسته و پنچهٔ ساز قرار می‌گیرد و جنس آن از استخوان و یا پلاستیک است. کاربرد شیطانک در هدایت و تقسیم‌بندی سیم‌ها در قسمت بالای دسته می‌باشد.
گوشی
سیم از یک طرف به سیم گیر در انتهای کاسه و از طرف دیگر به گوشی‌های کوک شونده در انتهای دسته ساز بسته می‌شوند. با چرخاندن گوشی‌ها می‌توان ساز را کوک کرد.
پرده
پرده‌ها نخ‌های باریکی از جنس رودهٔ حیوانات و یا ابریشم هستند که در عرض دستهٔ سه‌تار به صورت سه‌لایی و چهارلایی بسته می‌شوند و وظیفهٔ تقسیم‌بندی فواصل موسیقی را برعهده دارند.
تعداد پرده‌ها ۲۶ عدد است که که یکی از آنها قبل از شیطانک بسته می‌شود و فاصلهٔ آن با شیطانک در صدای سه‌تار مؤثر است.
کوک ساز سه‌تار
هر چهار سیم سه‌تار می‌توانند توسط گوشی‌هایی که در انتهای دسته تعبیه شده کوک شوند.
نت پایه‌ی کوک سه‌تار و تار معمولا نت دو برای سیم یکم است و بقیه سیم‌ها بر اساس سیم اول کوک می‌شوند. نت دوی مورد استفاده در سه‌تار، در پیانو سی وسط (Middle C) است. نت دو در موسیقی ایرانی معمولا یک پرده پایین‌تر از نت دو در موسیقی کلاسیک، و برابر با سی بِمُل در دیاپازون است.
روش نوازندگی
نوازندگان سه‌تار برای اجرای آن، در حالت نشسته روی زمین یا صندلی، کاسهٔ ساز را به صورت مورب و با زاویهٔ ۴۵ درجه روی ران راست قرار داده و با سر انگشتان دست چپ روی پرده‌ها (دستان‌ها) ی روی دستهٔ سه‌تار حرکت می‌کنند و با انگشت اشارهٔ دست راست خود به سیم‌ها ضربه می‌زنند.
معمولاً برای نوازندگی فقط انگشتان اشاره ؛ میانی ؛ حلقه و در بعضی موارد انگشت کوچک دست چپ استفاده می‌شوند اما در آثار استادان، استفاده ازانگشت شست برای پرده‌گیری روی سیم بم نیز کاربرد دارد.
در حین نوازندگی سه‌تار، می‌توان با زخمه‌زدن نزدیک به خرک، صدا را کمی زبر و خشن کرد؛ و با انجام این کار نزدیک به گلوی ساز، صدایی نرم و ملایم و اصطلاحاً پخته‌تر تولید می‌شود.
خصوصیات سه تار
۱ – به نسبت دیگر سازها ، دارای حجم صوتی کم ، ولی در عین حال لطیف ، نافذ ، ظریف و دلنشین است.
۲ – بین سازهای مضرابی در موسیقی ردیف ، تنها سازی است که مضراب مجزا نداشته و با ناخن سبابه* نواخته می شود. در نتیجه احساس مخصوصی به نوازنده دست داده و صمیمیت بیشتری بین او و سازش بر قرار می شود.
۳ – کوچکی جثه ، وزن کم و بغل گرفتن ساز هنگام نواختن ، در برقراری ارتباط معنوی بین ساز و نوازنده بسیار موثر است .
۴ – کمی حجم صوت این ساز عاملی شده تا کمتر چهره ی عمومی پیدا کند و از طرفی موقعیت خاص خود را در خلوت نوازنده و شنونده تحکیم بخشد.
۵ – چون مضراب سه تار در حالت معمولی به چند سیم برخورد می کند ، امکان ایجاد کوک های متنوع و چند صدا بر روی این ساز وجود دارد ( نظیر شیوه های نوینی که استاد احمد عبادی در کوک سه تار ایجاد نمود و مشتمل بر هفتاد کوک می باشد).
۶- به علت محدودیت تعداد سیم ، عدم وجود عوامل تغییر دهنده صدا ، مثل هم کوکی سیم ها ، نداشتن پوست ( برخلاف ) تار و … صدای این ساز خالص و نافذ بوده و از طرفی کمتر دچار تغییر کوک در حین نواختن می شود.
۷ – از معدود سازهایی است که همنوازی آن ( گروه نوازی سه تار ) از زیبایی خاصی بر خور دار است.
نوازندگان پیشین
از برخی از نوازندگان پیشین این ساز می توان از میرزا عبدالله ؛ درویش خان ؛ ابوالحسن صبا ؛ نورعلی برومند ؛ ارسلان درگاهی ؛ یوسف فروتن ؛ سعید هرمزی ؛ داریوش صفوت ؛ احمد عبادی ؛ جلال ذوالفنون ؛ محمد رضا لطفی ؛ پرویز مشکاتیان و داریوش طلایی نام برد .
نوازندگان کنونی
از نوازنگان کنونی می توان به حسین علیزاده ؛ داریوش پیر نیاکان ؛ مجید درخشانی ؛ کیوان ساکت ؛ حمید متبسم ؛ مسعود شعاری ؛ کیهان کلهر ؛ بهداد بابایی ؛ حافظ ناظری ؛ زیدالله طلوعی ؛ بهراد توکلی ؛ محمد فیروزی ؛ محسن نامجو ؛ پرواز همای اشاره نمود .
آموزش سه تار
این ساز به علت صدای بسیار دلنشین محبوبیت بسیاری دارد.اگر شما هم به نواختن این ساز علاقه دارید، آموزشگاه موسیقی الهام افتخار دارد با برگزاری کلاس های سه تار زیر نظر استاید مجرب ،تجربه ای خاطvه انگیز را در اختیاز هنرجویان قرار دهد.
