آیا با اصطلاح چهار مضراب آشنایی دارید؟
چهار مضراب را میتوان از قدیمیترین و مهمترین ضربیهای موسیقی ایران دانست. از نظر تاریخی این واژه اولین بار توسط «فرصت الدوله شیرازی » و در کتاب «بحر الالحان»(تالیف ۱۲۸۳ه.ق) آمده است . در واقع چهار مضراب اصطلاحی است که در موسیقی سنتی ایرانی کاربرد بسیاری داشته است و آثار متعددی بر اساس آن تولید شدهاند که نام بزرگان موسیقی را پای خود دارند. همچنین باید گفت چهارمضراب برای توصیف قطعات یا گوشههایی به کار میرود که ضرب و ریتم مشخصی دارند.در ادامه این مطلب از وبلاگ آموزشگاه موسیقی الهام بیشتر بخوانید.
معنای لغوی چهارمضراب
درباره چهارمضراب معانی مختلفی وجود دارد. علیاکبر دهخدا در لغتنامهاش نوشته است: «دلیل نام گرفتن چهارمضراب این است که نوازنده حین نواختن تار بر چهار سیم مضراب میکند. (نقل به مضمون)»
خاچی خاچیک (پژوهشگر موسیقی و موسیقیشناس ایرانی-ارمنی) نیز درباره چهار مضراب گفته است:”از آنجایی که سیمهای ساز تار به صورت جفت تعبیه شدهاند و از آنجا که در زمان چهارمضرابنوازی به یک جفت سیم زیر و یک جفت سیم بم همزمان زخمه زده میشود، نام چهارمضراب به آن داده شدهاست”.
ژان دورینگ (موسیقیدان، خاورشناس، مدیر تحقیقات در مرکز ملی تحقیقات در دانشگاه سوربن) نیز گفته است:”نام چهارمضراب را در نواختن چهار ضربه با مضراب بر روی یک سیم میداند”.
برونو نتل (موسیقیشناسی قومی اهل چکسلواکی) نیز درباره چهارمضراب گفته است: “این شیوه تا آن حد سریع نواخته میشود که انگار چهار نفر همزمان مضراب بر سازهایشان میزنند”.
چهار مضراب در ساز پیانو
چهار مضراب در ساز پیانو نیز کاربرد دارد. بر اساس اسناد موجود و نوشتههای باقی مانده مشیر همایون بوده که این اتفاق را رقم زده است. پس از او نیز مرتضی محجوبی و جواد معروفی به شکل پیشرفتهتر و کاملتر به این مقوله پرداختند.
چهار مضراب به لحاظ ساختاری و فرمی
به زبان ساده میتوان گفت «چهارمضراب» قطعهای سازی است که همانطور که گفته شد، معمولا با تمپوی بالا اجرا میشود و به لحاظ وزن ممکن است در هریک از میزانهای ساده، ترکیبی یا لنگ ساخته و اجرا شود. معمولا از چهار مضرابها برای رفع یکنواختی در میان آواز استفاده میشود.
نکته مهمی که در اینباره وجود دارد این است که چهارمضرابها برخلاف تصنیفها و رنگها جملههای ملودیک نقش زیادی ندارند، بلکه روی نتهای گوناگون «پایهها» گوناگونی اجرا شده و بیشتر در جهت نشان دادن مهارت و تندنوازی نوازندگان ساخته میشود.
معمولا در چهارمضرابها زمانی که ملودی تمام میشود شنونده تا آغاز جمله بعد انتظار شنیدن پایه را دارد. یعنی میتوان گفت پایه در چهارمضرب هیچگاه قطع نمیشود. این پایهها در واقع فیگورهای ریتمیک مختلفی هستند که یک چهار مضراب با آن شروع میشود و ممکن است تا آخر نیز با همان فیگور ادامه یابد و یا در طول یک قطعه تغییر کند.
ضربآهنگ نیز در چهارمضرابها
ضربآهنگ نیز در چهارمضرابها متفاوت است. برخی از موسیقیدانان، اوزان دوضربی و گاه سهضربی را از بقیه رایجتر دانستهاند. اما به لحاظ عملی و اجرایی آنچه از باقی فرمها در چهار مضراب رایجتر است اوازان سهضربی (۶/۸ و ۱۶/۶) است. چهارمضرابها به لحاظ زمانی بین ۱۰ ثانیه تا یک دقیقه متغیرند.
در اجرای چهارمضراب، یک الگوی ریتمیک مشخص بارها تکرار میشود. یک یا چند نت در این الگو ثابت میمانند و نتهای دیگری که از میزانی به میزان دیگر تغییر میکنند معمولاً از یک الگوی بالارونده یا پایینرونده تبعیت میکنند. یعنی در هر میزان نسبت به میزان قبل یک درجه بالا میروند و پس از چند میزان در جهت عکس شروع به پایین رفتن میکنند تا به جای اول بازگردند
حین اجرا، تم اصلی معمولاً بر اساس درآمد دستگاهی که چهارمضراب (یا پیشدرآمد) در آن نواخته میشوند شکل میگیرد، در حالی که ملودیهای لابهلا، معمولاً بر اساس دیگر گوشههای آن دستگاه هستند. روحالله خالقی کاربرد اصلی چهارمضراب را تمرین نوازنده میدانسته و از این جهت آن را با اتود در موسیقی غربی مقایسه کردهاست. اما ساسان سپنتا هدف از اجرای چهارمضراب را ایجاد تنوع، پرهیز از یکنواختی، و نشان دادن مهارت نوازنده میداند.
