اگر به موسیقی ایرانی علاقه‌مند هستید، حتما باید انواع سازهای محلی را بشناسید. قبلا در مطالب وبلاگ آموزشگاه موسیقی الهام، سازهای محلی فراوانی را معرفی کرده‌ایم. امروز نیز می‌خواهیم همراه یکدیگر به خراسان شمالی برویم و با ساز قوشمه آشنا شویم.
قوشمه یک ساز بادی است که در نواحی مثل قوچان، شروان، آشخانه و فاروج رواج دارد. این ساز معمولا برای مجالس رقص و شادی است و با همراهی سازهای کوبه‌ای مثل طبل، دهل و دف نواخته می‌شود. جالب است بدانید که قوشمه یکی از کوچک‌ترین سازهای جهان است که می‌تواند صدای بسیار بلندی تولید کند. اگر می‌خواهید اطلاعات بیشتری درباره این ساز به دست آورید، تا آخر مطلب با ما همراه باشید.
نام‌گذاری ساز قوشمه
بعضی می‌گویند علت نام‌گذاری قوشمه، به جنس این ساز برمی‌گردد. در گذشته این ساز را از پای قوش می‌ساختند؛ به همین دلیل بعدها آن را قوشمه نامیدند.
عده‌ای نیز معتقدند وجه تسمیه این ساز، به معنای کلمه قوش مربوط است. قوش به معنی کنار هم قرار گرفتن و به هم چسباندن است. این ساز نیز شبیه دو فلوت به هم چسبیده است؛ به همین دلیل به آن قوشمه می‌گویند.
لازم به ذکر است که ساز قوشمه، اسامی دیگری نیز دارد که کمتر به کار می‌روند. در نواحی مرکزی و غربی خراسان، آن را دو نیه، دو سازه یا جفتی هم می‌نامند.
ساختار ساز قوشمه
ساز قوشمه، دو لوله صوتی دارد. این لوله‌ها از جنس استخوان پرندگان درشت جثه مثل قوش، عقاب یا درنا هستند؛ البته در موارد محدودی به جای استخوان، از فلز هم استفاده می‌شود. اندازه این لوله‌ها به استخوان حیوان بستگی دارد؛ اما معمولا بین ۱۴۵ تا ۱۷۰ میلی‌متر هستند.
برای ساخت لوله‌های صوتی، ابتدا «استخوان سر بال» را از جسد حیوان جدا می‌کنند. پس از پرداخت استخوان، بین پنج تا هفت سوراخ با اندازه‌های مساوی در آن ایجاد می‌کنند. قوشمه‌هایی که هفت سوراخ دارند، کامل‌ترین نوع قوشمه هستند و قابلیت نواختن یک اکتاو کامل را دارند.
پس از ایجاد سوراخ‌‌ها، دو استخوان را با موم، عسل یا چسب به یکدیگر می‌چسبانند. سوراخ‌های را نیز با سیم‌های مسی تزئین می‌کنند. در مرحله بعدی، به سراغ سرپیک یا سرساز می‌روند.
سرساز لوله‌ای ۳۰ الی ۴۰ میلی‌متری است که از فلز برنج ساخته می‌شود؛ البته در گذشته از انتهای ساز نی برداشته می‌شد. امروزه باید یک استاد سرساز را به طور دقیق برش بزند و بعد قمیش را با نخ به آن وصل کند. سپس خود سرساز را نیز با کمک چسب به لوله‌های صوتی می‌چسباند.
قوشمه‌نوازی
قبل از نواختن ساز قوشمه، ابتدا نوازنده آن را با کمک زبان و بزاق دهانش کوک می‌کند. اغلب مواقع دو لوله صوتی قوشمه هم‌صدا کوک می‌شوند؛ اما گاهی نیز برای ایجاد دینامیسم بیشتر، آن‌ها را غیرهمسان کوک می‌کنند.
پس از کوک کردن قوشمه، نوازنده نواختن را شروع می‌کند. مهم‌ترین فنی که قوشمه‌نواز باید استفاده کند، فن «نفس‌گردان» است. در این فن نوازنده باید بدون انقطاع در ساز بدمد و در لپ‌هایش هوا ذخیره کند. وقتی هم ریه‌های نوازنده بیکار شدند، باید از بینی نفس بکشد. اگر بخوایم چندتا از معروف‌ترین نوازندگان قوشمه را نام ببریم، می‌توانیم به مرحوم علی ابچوری، علی اکبر بهاری و خان محمد آدینه اشاره کنیم.
ساز قوشمه و پیامدهای منفی آن برای حیات وحش
قوشمه‌نوازان قدیمی تاکید می‌کردند که برای ساختن این ساز، باید عقاب مرده پیدا کرد. آن‌ها معتقد بودند کشتن عقاب برای ساخت قوشمه، کار غلطی است و در این صورت ساز خیر ندارد. متاسفانه در سال‌های اخیر این باور قدیمی به فراموشی سپرده شد و عقاب‌های فراوانی در خراسان به خاطر ساخت قوشمه قربانی شدند.
قوشمه استخوانی نه‌تنها حیوانات بی‌گناه را قربانی می‌کند؛ بلکه بسیار گران و شکننده است. اساتید قوشمه معتقدند قوشمه استخوانی بهترین صدا را دارد؛ اما به دلیل ویژگی‌های منفی آن، عده‌ای تلاش کردند قوشمه‌های مسی، پلاستیکی و آلمینیومی بسازند. یکی از این افراد که در ساخت قوشمه غیر استخوانی نسبتا موفق شد، «حمید ذبیحی» بود. او یک قوشمه‌نواز اهل سبزوار است و توانست با قالب‌گیری و تزریق پلاستیک یک قوشمه پلاستیکی بسازد که کیفیت صدای نسبتا خوبی دارد. امید است که از این پس، از شکار بی‌رویه پرندگان برای ساخت ساز قوشمه جلوگیری شود.
